Włókno

Włókno, czyli podstawa końskiej diety

Na początek trochę teorii. Włókno występuje w żywieniowej literaturze pod wieloma nazwami – np. cukry strukturalne, węglowodany strukturalne, czy węglowodany nierozpuszczalne. Powtarzające się słowo „strukturalne“ oznacza że w przeciwieństwie do cukrów niestrukturalnych (np. skrobia), włókno nie dostarcza komórkom roślinnym energii, ale stanowi materiał budulcowy dla ścian komórek i odpowiadają za zwartość ich struktury.

Konie to roślinożercy, a zarazem ssaki. Sprawia to, że posiadają umiejętność trawienia niezwykle zróżnicowanych pokarmów. Dzięki własnym enzymom trawiennym są w stanie trawić łatwo dostępne składniki takie jak cukry niestrukturalne, białka i tłuszcze. Jednak w naturze to włókno stanowi podstawę końskiej diety. Budowa i fizjologia końskich zębów i jelit jest dowodem na przystosowanie do tego by pobierać i wykorzystywać olbrzymie jego ilości, ale trawienie włókna nie jest takie proste… Dlatego aby móc pozyskiwać z niego energię musiały wytworzyć unikalną relację z symbiotyczną mikroflorą.

Symbiotyczna mikroflora

Mikrobiom końskiego przewodu pokarmowego to zróżnicowany i niezwykle złożony mały ekosystem. Na dodatek jest on bardzo wrażliwy na zmiany środowiskowe, a wiedza na jego temat jest stosunkowo młoda. W jego skład wchodzą bakterie, pierwotniaki oraz grzyby. Pierwotniaki w jelicie ślepym wykryto jako pierwsze – w 1843 roku. Następnie w 1897 roku opisano obecność bakterii, a w 1910 tajemnicze komórki „przypominające pierwotniaki“, które później zidentyfikowano jako zarodniki grzybów. Dopiero w 1996 roku, a więc prawie 100lat po wykryciu pierwszych symbiotycznych bakterii, zidentyfikowano także drobne archeobakterie.

Obecność wszystkich tych drobnoustrojów jest arcyważna, ponieważ bez ich udziału trawienie i wykorzystanie bogatego we włokno roślinnego pokarmu nie byłoby w ogóle możliwe!

Rola drobnoustrojów nie kończy się jednak jedynie na dostarczaniu energii w procesie fermentacji włókna. Bakterie syntetyzują także cenne białko oraz zaskakująco duże ilości witamin – przede wszystkim witamin rozpuszczalnych w wodzie – zwłaszcza witamin z grupy B. Na podstawie dokonanych w 1971 roku pomiarów zawartości witamin z grupy B w paszy, a następnie w treści końskich jelit dowiedziono, że zawartość poszczególnych witamin po obróbce bakteryjnej wrasta od 7 do nawet ponad 40 razy!

Jak dbać jak mikrobiom

Kluczem do utrzymania populacji mikroorganizmów w dobrej formie jest dostarczanie im odpowiedniej ilości włókna. Dlatego właściwa proporcja pomiędzy cukrami strukturalnymi i niestrukturalnymi w diecie naszego konia jest bardzo istotna.

Niektórzy autorzy sugerują także, że ważna jest również różnorodność źródeł dostarczanych w paszy cukrów strukturalnych, ponieważ każda grupa mikroorganizmów ma własne preferencje w tej kwestii.

Probiotyki

Warto także stosować dodatek probiotyków, czy drożdży, ponieważ większość badań przeprowadzonych w tym zakresie wskazuje na ich pozytywny wpływ na mikrobiom końskich jelit oraz widoczną w efekcie poprawę strawności włókna. W przypadku diet wysokoskrobiowych badania wykazały, że dodatki probiotyczne pomagają zachować odpowiednie pH w jelitach grubych, zmniejszają stężenie kwasu mlekowego i stabilizują populację symbiotycznych mikroorganizmów. Podawanie probiotyków jest szczególnie wskazane podczas wprowadzania zmian w diecie oraz w okresie rekonwalescencji po chorobach, zwłaszcza jeżeli w grę wchodziła antybiotykoterapia.

Prebiotyki

Preparaty prebiotyczne oparte o fruktooligosacharydy (FOS) lub mannooligosacharydy także wykazują w badaniach pozytywny wpływ na wzrost strawności włókna i białka. Działają również osłonowo i stabilizująco na cenne mikroorganizmy podczas gwałtownych zmian diecie. Dlatego stosowanie preparatów pro- lub prebiotycznych jest szczególnie wskazane w okresach zmian środowiskowych i żywieniowych, a także podczas wzmożonego stresu.

Więcej na temat preparatów pro- i prebiotycznych już wkrótce.

Koń pierwotny, a koń sportowy

W Polsce niestety nadal spotykamy się jeszcze często z przeświadczeniem, że nadmiar włókna w diecie konia sportowego nie jest pożądany, a siano stanowi zbędny rozpychacz brzucha. Za każdym razem bardzo mnie to martwi, ponieważ włókno stanowi absolutną podstawę dla utrzymania konia w zdrowiu. Oczywiście jego wydajność jako źródła energii w przypadku koni sportowych faktycznie często nie jest wystarczająca, ale poza dostarczaniem energii pełni ono jeszcze szereg bardzo ważnych funkcji, których wartość jest nieoceniona! Zwłaszcza w przypadku koni sportowych!

Jakie najważniejsze funkcje pełni włókno w menu naszego konia?

• Zapewnia zdrowie odpowiednie funkcjonowanie przewodu pokarmowego.
• Utrzymuje na właściwym poziomie populację symbiotycznych mikroorganizmów zasiedlających końskie jelita.
• Stanowi źródło bezpiecznej, wolno uwalnianej energii w postaci kwasów tłuszczowych.
• Pomaga prawidłowo ścierać korony zębów – systematyczna korekta wykonywana przez lekarza weterynarii w połączeniu z odpowiednią dietą umożliwi uniknięcie powstawania ostrych wyrośli szkliwa, które mogą kaleczyć język oraz błonę śluzową jamy ustanej, a także powodować dyskomfort i problemy z akceptacją wędzidła, czy jazdą na kontakcie.
• Stanowi źródło cennych witamin i składników mineralnych. Mówiliśmy już o witaminach z grupy B, ale warto wspomnieć także tym, że pasze wysokowłókniste jak np. lucerna mogą być również bogate w świetnej jakości białko, wapń, czy fosfor – niezwykle istotne, zwłaszcza w diecie młodych koni!
• Może stanowić rezerwuar wody i elektrolitów! Spożywanie włókna stymuluje pragnienie, dzięki czemu koń więcej pije. Równocześnie włókno w jelitach grubych sprzyja zatrzymywaniu wody i elektrolitów, dzięki czemu stanowi ich stały rezerwuar. Odpowiednie nawodnienie ma szczególne znaczenie u koni wyścigowych oraz rajdowych!
• Redukcja stresu – żucie wpływa na konie odprężająco, dlatego stały dostęp do paszy objętościowej bogatej we włókno może redukować stres i nerwowość u konia. Znów jest to czynnik o szczególnym znaczeniu u koni sportowych! Oddziaływanie stresu na wyniki koni sportowych to obszerny temat i wymaga zapewne osobnego wpisu, jednak warto wspomnieć w tym miejscu o kilku jego możliwych efektach. Holenderscy naukowcy wykazali, że poza negatywnym wpływem na ogólne samopoczucie konia, stres ma także wpływ na kondycję i wydolność wysiłkową (podstawę w badaniach stanowiła ocena prędkości, tętna i poziomu kwasu mlekowego we krwi koni). Ich badania przeprowadzone na grupie koni należących do kadry narodowej WKKW wskazały także na bezpośrednią korelację pomiędzy gorszą kondycją koni, a ilością występujących kontuzji. Ponadto stres przyczynia się m.in. także do powstawania wrzodów, problemów trawiennych, napięć mięśniowych i zakwasów.
• Stanowi źródło ciepła – podczas procesów fermentacji uwalniane są duże ilości ciepła. Jest to istotne zwłaszcza w okresie zimowym oraz u końskich seniorów.
• Odpowiednia podaż włókna poprawia na perystaltykę i zmniejsza ryzyko występowania kolek.
• Zapobiega powstawaniu wrzodów – odpowiednia podaż włókna zmniejszy ryzyko powstawania owrzodzeń zapewniając stałą obecność treści w żołądku oraz zwiększone wydzielanie śliny podczas żucia (ślina wpływa neutralizująco na kwasy występujące w soku żołądkowym). W przypadku koni wrzodowych, oprócz stałego dostępu do siana, wskazany jest także dodatek lucerny, ponieważ ona także, podobnie jak ślina, posiada właściwości neutralizujące. Jak wiadomo konie użytkowane w sporcie stanowią grupę szczególnie predysponowaną do występowania wrzodów (statystycznie u 88-95% występują wrzody o różnym stopniu nasilenia), dlatego znowu okazuje się, że właśnie w ich diecie obecność włókna jest tak bardzo ważna! Także podawanie umiarkowanej ilości siana lub sieczki przed treningiem będzie redukowało ryzyko powstawania wrzodów. Ruch z pustym żołądkiem powoduje „falowanie“ w nim soku żołądkowego, w skutek czego dochodzi do kontaktu kwasów z wrażliwą częścią błony śluzowej, bo sprzyja tworzeniu się nadżerek. Wypełnienie żołądka niewielką ilością paszy objętościowej przed treningiem pozwoli uniknąć tego efektu.

Więcej na temat wrzodów niebawem.

Włókno włóknu nierówne

Włókno możemy podzielić na:

1. Włókno strawne – inaczej cukry strukturalne, które stanowią doskonałe źródło wolno uwalnianej energii. Najważniejszymi ich przedstawicielami w końskim menu jest celuloza i hemiceluloza. Zarówno celuloza jak i skrobia zbudowane są de facto z wielu cząsteczek glukozy, a więc są po prostu wielocukrami. Jednak ich odmienna budowa i funkcja sprawiają, że znacznie różnią się od siebie strawnością, stąd tak istotne jest rozróżnienie.

W przeciwieństwie do skrobi, cukry strukturalne są bardzo bezpiecznym metabolicznie źródłem energii. W przebiegu procesów fermentacji w jelitach grubych, pod wpływem enzymów bakteryjnych, z włókna powstają krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (kwas octowy, masłowy i propionowy), które po wchłonięciu do krwiobiegu są wykorzystywane jako substraty energetyczne. Z tej trójki jedynie kwas propionowy może być przekształcany w wątrobie do glukozy, dlatego włókno (w przeciwieństwie do skrobi) nie powoduje hiperglikemii poposiłkowej (czyli gwałtownego wzrostu poziomu glukozy i insuliny we krwi niedługo po jedzeniu). To właśnie w ten sposób glukoza jest pozyskiwana przez konie w naturze. Ten bezpieczny mechanizm umożliwia koniom kontrolę poziomu glukozy i utrzymywanie jej na niezbędnym poziomie, bo w końcu glukoza to jedyne źródło energii dostępne dla układu nerwowego – mózg potrzebuje glukozy! Dwa pierwsze kwasy, octowy i masłowy, mogą być przekształcone do acetylokoenzymu A, który bierze udział w procesach metabolicznych.

Druga cecha, która znacząco różni od siebie cukry strukturalne i niestrukturalne to ich właściwości względem przewodu pokarmowego. W dużym uproszczeniu włókno stanowi gwarant jego prawidłowego funkcjonowania, podczas gdy skrobia podawana w nadmiarze może stwarzać poważne ryzyko dla jego zdrowia.

Warto wspomnieć tu także o tzw. „super fiber“. Super włókno to termin ukuty przez żywieniowców i stosowany wobec włókna, które cechuje bardzo wysoka strawność. Takie super włókno będzie stanowić znacznie bardziej skoncentrowane źródło energii niż pasze zawierające włókno o niższej strawności. W stosowanych na co dzień paszach podstawowe źródła bogate w super włókno to wysłodki buraczane oraz łuska sojowa – mogą one zawierać nawet 75-80% włókna strawnego. W mniejszej ilości super fiber znajdziecie także np. w otrębach ryżowych, łuskach słonecznika, łuskach migdałów, czy pulpie cytrusowej.

Więcej na temat źródeł, właściwości i zastosowania super włókna już wkrótce.

Więcej informacji na temat skrobi znajdziecie tutaj.

Tutaj możecie przeczytać także na temat źródeł energii w końskiej diecie i wykorzystania kwasów tłuszczowych.

2. Włókno niestrawne – inaczej związku niecukrowe – np. lignina. Jest ona odporna na działanie zarówno własnych enzymów trawiennych konia, jak i na bakteryjne procesy fermentacji. W związku z tym nie posiada żadnej wartości odżywczej dla organizmu. Pełni jednak inną, bardzo istotną rolę! Włókno niestrawne działa w końskim przewodzie pokarmowym jak „wymiatacz“ resztek. Dzięki temu zapewnia mu zdrowie i prawidłowe funkcjonowanie. O ilości niestrawnego włókna świadczyć będzie to jak bardzo sztywna i zdrewniała jest roślina – im bardziej tym większa będzie zawartość niestrawnej frakcji. Bogate w nie są między innymi zdrewniałe części łodyg lucerny, nasiona bawełny, czy łuska owsiana.

Dieta wysokowłóknista

Włókno powinno stanowić przynajmniej 50% dziennej dawki pokarmowej! W przypadku koni niepracujących dieta oparta wyłącznie o włókno jest często wystarczająca (pod warunkiem, że uzupełniamy ją także o niezbędne dodatki mineralno-witaminowe). Jednak dla koni intensywnie użytkowanych zazwyczaj konieczne jest wzbogacenie diety także o inne źródła energii takie jak tłuszcze, cukry i białka. Szczególnie tłuszcze okazują się być bardzo dobrym towarzystwem dla wysokiej zawartości włókna w diecie, ponieważ są one również bezpiecznym metabolicznie źródłem energii, ale znacznie bardziej skoncentrowanym niż włókno.

Więcej na temat tłuszczy znajdziecie tutaj.

Za pasze wysokowłókniste uważane są mieszanki zawierające 12-25% włókna (lub nawet więcej np. w przypadku sieczek). Na workach szukajcie zawartości włókna surowego lub „crude fiber“. Niestety niewielu producentów uwzględnia w składzie podział włókna na strawne i niestrawne, dlatego wybierając pasze zawsze warto zwracać uwagę także na źródła włókna w jej składzie.

Zapotrzebowanie na włókno w skali dziennej odpowiada 1,5-2% masy ciała konia – dla 500kg konia będzie to więc od 7,5 do 10kg siana dziennie! Optymalnym rozwiązaniem jest zapewnienie koniowi dostępu do siatki z sianem (o niewielkich oczkach) przez całą dobę.

Uwaga! Nadmiar w diecie zarówno wysoce strawnego super włókna, jak i włókna niestrawnego może powodować zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, dlatego niezbędne jest zapewnienie koniom zróżnicowanych źródeł włókna w diecie. Ilość włókna strawnego w tradycyjnych paszach (siano) oscyluje zwykle w okolicach 30-50%.

Pektyny i beta-glukany

Jako ciekawostkę na koniec dodaję fakt, że do węglowodanów strukturalnych zaliczają się również pektyny i beta glukany, których unikalne właściwości są wykorzystywane często podczas dietoterapii.

Pektyny znane są z tego, że w kwaśnym środowisku żołądka zamieniają się w żel. Żel ten nie tylko działa osłonowo na błonę śluzową żołądka, ale także wiąże kwasy żółciowe, których cofanie się z dwunastnicy do pustego żołądka stanowi dodatkowy czynnik sprzyjający powstawaniu owrzodzeń. Preparaty zawierające pektyny są często zalecane jako uzupełnienie terapii w przypadku koni wrzodowych lub profilaktyka u koni sportowych. Najczęściej w takich suplementach pektyny występują w towarzystwie innych substancji pomocnych w leczeniu wrzodów żołądka takich jak lecytyny, czy drożdże.

Więcej na temat wrzodów żołądka i rozwiązań terapeutycznych już niebawem.

Beta-glukany wykorzystywane są głównie w leczeniu małych zwierząt. Preparaty na ich bazie są stosowane u psów i kotów w celu naturalnej stymulacji układu odpornościowego. Poprawa odpowiedzi immunologicznej w ich wykonaniu polega głownie na mobilizacji komórek układu odpornościowego oraz stymulacji aktywności fagocytarnej makrofagów.

Warto zapamiętać:

• Zapotrzebowanie na włókno w skali dziennej odpowiada 1,5-2% masy ciała konia – dla 500kg konia będzie to więc od 7,5 do 10kg siana dziennie! Optymalnym rozwiązaniem jest zapewnienie koniowi dostępu do siatki z sianem (o niewielkich oczkach) przez całą dobę.
• Włókno zapewnia zdrowie odpowiednie funkcjonowanie przewodu pokarmowego utrzymując na właściwym poziomie populację symbiotycznych mikroorganizmów. Poprawia perystaltykę i zmniejsza ryzyko występowania kolek.
• Stanowi źródło bezpiecznej, wolno uwalnianej energii w postaci kwasów tłuszczowych.
• Pomaga prawidłowo ścierać zęby.
• Stanowi źródło cennych witamin i składników mineralnych.
• Stanowi rezewruar wody i elektrolitów.
• Stanowi źródło ciepła.
• Działa relaksująco – żucie wpływa na konie odprężająco.
• Zapobiega powstawaniu wrzodów.
• Za pasze wysokowłókniste uważane są mieszanki zawierające 12-25% włókna (lub nawet więcej np. w przypadku sieczek). Na workach szukajcie zawartości włókna surowego lub „crude fiber“. Wybierając pasze zawsze warto zwracać uwagę także na źródła włókna w jej składzie, ponieważ producenci prawie nigdy nie uwzględniają ile pasza zawiera włókna strawnego, a ile niestrawnego.
• Uwaga! Nadmiar w diecie zarówno wysoce strawnego super włókna, jak i włókna niestrawnego może powodować zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, dlatego niezbędne jest zapewnienie koniom zróżnicowanych źródeł włókna w diecie.
• Ilość włókna strawnego w tradycyjnych paszach (siano) oscyluje zwykle w okolicach 30-50%.

Źródła: „Feeding the Eventing Horse“ – PhD Tania Cubitt 2010, „Providing Fiber in Racehorse Diets“ – Kentucky Equine Research 2014,, „HORSE SPECIES SYMPOSIUM: Can the microbiome of the horse be altered to improve digestion?“ – Coverdale JA 2016,, „Interpreting Your Forage Test Report“ – Peter Robinson, Dan Putnam, Shannon Mueller 1998, „Diet Effects on the Short-Term Temporal Dynamics of the Equine Hindgut Microbiota“ – Camilla Thollefsen Kristoffersen 2014, „HORSE SPECIES SYMPOSIUM: The microbiome of the horse hindgut: History and current knowledge.“ – Julliand V, Grimm P 2016, „Exercise physiology and exercise testing for the equine practitioner“ – Marianne Sloet van Oldruitenborgh-Oosterbaan wykład 2018, „A prospective study on a cohort of horses and ponies selected for participation in the European Eventing Championship: reasons for withdrawal and predictive value of fitness tests“ – Carolien C B M Munsters, Jan van den Broek, Emile Welling, René van Weeren, Marianne M Sloet van Oldruitenborgh-Oosterbaan 2013, materiały ze szkolenia „Nowości w chorobách wewnętrzych koni 2018“ oraz „Nowości w chorobach wewnętrznych koni” 2016, „Praktyka kliniczna: konie” Olof Dietz, Bernhard Huskamp, Materiały z wykładu „Wykarmić zwycięzcę”, Polly Bonnor, 2018r, „Praktyczne żywienie koni” Sarah Pilliner, „Żywienie koni” H. Meyer, M. Coenen, „Understanding Crude Protein and Crude Fiber in Horse Diets“ – Kentucky Equine Research 2014, „Fiber: An Important Component in Equine Nutrition“ – Kentucky Equine Research 2011, „Forages the Foundation for Equine Gastrointestinal Health“ – Kentucky Equine Research 2007, „Feed intake patterns of sport ponies and warmblood horses following iso-energetic intake of pelleted fibre-rich mixed feed, muesli feed and semicrushed oat grains.“ – Bochnia M, Boesel M, Bahrenthien L, Wensch-Dorendorf M, Zeyner A 2017, „Feeding the Endurance horse“ – PhD Tania Cubitt 2010, „Exercise testing in Warmblood sport horses under field conditions“ – Carolien C.B.M.Munsters, Alexandravan Iwaarden, Renévan Weeren, Marianne M.Sloet van Oldruitenborgh-Oosterbaan, 2014. Sourcing Supplements for Horses with Gastric Ulcers – Kentucky Equine Research 2017

Zdjęcia: własne, Josephine Amalie Paysen on Unsplash, Ousa Chea on Unsplash, Josh Rocklage on Unsplash, pixabay, Sarah Bedu on Unsplash, Jo Barnard on Unsplash